Τα σπίτια στη Σαντορίνη

Τα σπίτια στη Σαντορίνη

Γενικά

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Σαντορίνης, εκμεταλλεύεται παράλληλα τις ιδιαίτερες τοπογραφικές και κατασκευαστικές συνθήκες του νησιού για να δημιουργήσει ένα χτισμένο περιβάλλον με ασυνήθιστες ελευθερίες έκφρασης. Η ιδιομορφία του εδάφους επιτρέπει να υπάρχουν κτίσματα υπόγεια ενώ από πάνω τους καλλιεργείται η γη, κτίσματα κρεμασμένα πάνω από τον γκρεμό της καλντέρας, κτίσματα σε τόσο στενή συνύπαρξη ώστε δε διακρίνεται που σταματάει η μια ιδιοκτησία και που αρχίζει η άλλη.

Σπίτι στη Φοινικιά. Η είσοδος της κατοικίας, βρίσκεται στην εσοχή που δημιουργεί η υπερκείμενη σκάλα. (Πηγή: Μέλισσα)

Τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αρχιτεκτονικής στη Σαντορίνη, δεν είναι αλλά από την αυστηρή μορφή των όγκων, οι παχιοί τοίχοι με τα μικρά ανοίγματα, η χαρακτηριστική λευκότητα που περικλείει σχεδόν τα πάντα με μια περιεκτική δύναμη & η σύνθεση των κατοικιών μέσω μιας συνεχούς επανάληψης.

Η άρρηκτη σχέση του νησιού με τη θάλασσα, είναι κάτι παραπάνω από προφανής στα σπίτια. Η μοναδική εργονομική τους κλίμακα, είναι παρόμοια με αυτή που εφαρμόζεται στα καΐκια των καπεταναίων του νησιού: χαμηλές πόρτες, στενά & απότομα σκαλοπάτια, μικροσκοπικοί εσωτερικοί & εξωτερικοί χώροι.

Πέρα όμως από την εργονομία, που περισσότερο υπαγορεύεται ως ανάγκη, παρά ως επιλογή, λόγω της δεδομένης έλλειψης χώρου, οι καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων οδήγησαν στη δημιουργία διάφορων τύπων σπιτιών στη Σαντορίνη.

Πέρα όμως από την εργονομία, που περισσότερο υπαγορεύεται ως ανάγκη, παρά ως επιλογή, λόγω της δεδομένης έλλειψης χώρου, οι καθημερινές δραστηριότητες των κατοίκων οδήγησαν στη δημιουργία διάφορων τύπων σπιτιών στη Σαντορίνη.Οία. Άποψη δυο συνεχόμενων αυλών σε γειτονικά σπίτια. Η μοναδική εργονομική κλίμακα στα ανοίγματα & στους χώρους προσπέλασης είναι πολύ εμφανής.
(Πηγή: Μέλισσα)

Τύποι σπιτιών της Σαντορίνης

Στη Σαντορίνη, οι τύποι των σπιτιών διακρίνονται στις έξης κατηγορίες:

Το αγροτικό σπίτι

Βρίσκεται στις παρυφές ενός οικισμού όπου υπάρχει σχετική άνεση χώρου ή μέσα στα χωράφια. Έχει απαραίτητα μεγάλη αυλή και μια σειρά από βοηθητικούς χώρους σε παράταξη γύρω από το καθαυτό σπίτι (στάβλος, κοτέτσι, στέρνα, φούρνος κτλ.). Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι όλα τα σπίτια της Σαντορίνης ανεξαίρετα διέθεταν υπόγειες δεξαμενές με βρόχινο νερό (στέρνες), επειδή το νησί είναι άνυδρο. Η στέρνα μπορεί να βρεθεί είτε στο εσωτερικό του σπιτιού είτε, συνηθέστερα, στην αυλή σε επαφή με το σπίτι ή τον περίβολο.

Μεροβίγλι. Αγροτικό σπίτι μέρος μεγαλύτερου συγκροτήματος.
(Πηγή: Μέλισσα)

Το λαϊκό αστικό σπίτι.

Βρίσκεται στο πυκνοκατοικημένο κέντρο των οικισμών της Σαντορίνης. Συχνά διαθέτει περιορισμένο ελεύθερο χώρο, έχει ακανόνιστο σχήμα λόγω των διπλανών του ιδιοκτησιών & της αλληλοδιείσδυσης των όγκων, & χρησιμοποιεί εξαιρετικά επινοητικούς τρόπους για να εξοικονομηθεί η λειτουργία & η προσπέλαση των χώρων που βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα. Εκτός από τον περιορισμένο χώρο που καλύπτει, το αστικό σπίτι ξεχωρίζει από το αγροτικό επειδή διαθέτει συγκριτικά λιγότερους χώρους για τα κατοικίδια. Όλοι οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται πάντα σε διαφορετικό επίπεδο.

Η πυροστιά αποτελείται από διάφορες σε σειρά εστίες με χωριστά καλύμματα για κάθε μια από μπροστά για να ελέγχεται ή ένταση της φωτιάς. Σε αυτές τις πυροστιές χρησιμοποιείται μαλτεζόπλακα πάντοτε. Σπανιότερη είναι ή πρόβλεψη για νεροχύτη μέσα στον χώρο της κουζίνας.

Οία .Άποψη συγκροτήματος κατοικιών, όπου φαίνεται καθαρά η αλληλοδιείσδυση των όγκων στην προσπάθεια εξοικονόμησης χώρου.
(Πηγή: Μέλισσα)

Το αρχοντικό σπίτι.

Όπως & το λαϊκό αστικό σπίτι, βρίσκεται σε κεντρικές περιοχές οικισμών . Χρονολογικά τα σπίτια αυτά, όσων μπορεί να διαπιστωθεί η ηλικία από επιγραφές, ανήκουν στον 19ο αιώνα. Πιθανότατα υπάρχουν & παλιότερα τα οποία να έχουν υποστεί αλλαγές, αλλά δεν έχουμε στοιχεία γι' αυτά.

Η άποψη μας είναι ότι η προέλευση του μνημειώδους αρχοντικού είναι ιταλική & ότι πρόκειται για αναγεννησιακή μορφή. Αυτό όμως δεν αποκλείει κάποιο συσχετισμό με τη βενετσιάνικη αρχιτεκτονική της Κρήτης, του Ναυπλίου, ή άλλου στην Ελλάδα• με μόνη διαφορά ότι δε στάθηκε δυνατό να εντοπιστεί άμεσα μια τέτοια συγγένεια με συγκεκριμένα στοιχεία. Μόνο όταν προκύψουν σαφείς πληροφορίες για την αρχιτεκτονική του 18ου αιώνα στη Σαντορίνη θα επαληθευτεί ή παραπάνω υπόθεση.

Ο τύπος του αρχοντικού σπιτιού της Σαντορίνης γνώρισε τέτοια διάδοση πάνω στο νησί ώστε σχετικά μπόρεσε να αντισταθεί στην εισβολή του κλασικισμού, ο οποίος άλλου έκανε θραύση. Εδώ μάλιστα παρατηρείται ότι ο κλασικισμός ήρθε να συμπληρώσει τις αναγεννησιακές μορφές με καθαρά επιφανειακά στοιχεία, χωρίς όμως να αλλάξει τη βασική τους διάρθρωση. [Μέλισσα τόμος 2]

Πύργος. Άποψη αρχοντικού σπιτιού, με χαρακτηριστική «διώροφη» διαμόρφωση της πρόσοψης. Η ιδιοτυπία αυτού του σπιτιού βρισκεται στα επιμέρους νεοκλασικιστικά πρότυπα & στοιχεία στην πρόσοψη.
(Πηγή: Προσωπικό αρχείο)

Είδη κτισμάτων της Σαντορίνης

Ως προς την κατασκευή, μια χρήσιμη διάκριση μπορεί να γίνει ανάμεσα σε κτίσματα υπόσκαφα (λαξεμένα στο κάθετο μέτωπο του στρώματος της άσπας), σε κτίσματα χτιστά (χτισμένα κανονικά πάνω στο έδαφος) και σε ημίχτιστα (όπου μέρος της κατασκευής είναι χτιστό, συνήθως από την πλευρά της προσπέλασης, και το υπόλοιπο είναι υπόσκαφο).

Υπόσκαφα σπίτια.

Τα υπόσκαφα σπίτια τα συναντάμε σε υπόσκαφους & γραμμικούς οικισμούς. Το σπίτι είναι ένας χώρος «αρνητικός», λαξευμένος στο βράχο στο μέτωπο της άσπας. Στενομέτωπα σπίτια, με μεγάλο βάθος, αποτελούνται από 2 χώρους. Ο μπροστινός χώρος είναι για διημέρευση & ο πίσω για ύπνο. Στην πρόσοψη των κτιστών σπιτιών ο τοίχος είναι κτιστός με τα απαραίτητα για το φωτισμό ανοίγματα. Παρόμοια ανοίγματα φέρει & ο διαχωριστικός τοίχος, τα οποία όμως δημιουργούν πρόβλημα στον φωτισμό & αερισμό του χώρου που βρίσκεται στο πίσω μέρος της κατοικίας.

Ακρωτήρι. Άποψη υπόσκαφης κατοικίας. Χαρακτηριστική είναι η δυνατότητα καλλιέργειας της γης πάνω από την κατοικία.
(Πηγή: Προσωπικό αρχείο)

Οι φέροντες τοίχοι μπορούν να έχουν πάχος 30-65 εκ. ενώ οι ελεύθεροι τοίχοι, τα στηθαία κλπ. πάχος 20-25 εκ. .Όλες οι επιφάνειες των τοίχων επιχρίονται με λάσπη (μείγμα θηραϊκής γης με νερό) και ορισμένες φορές, για την ενίσχυση της λάσπης, σφηνώνονται μικρά κομμάτια κοκκινόπετρας κατά διαστήματα στον σοβά.

Η οροφή είναι ημικυλινδρική για στατικούς λόγους. Το ημικυλινδρικό σχήμα της βοήθα στην αύξηση του φωτισμού & του αερισμού στο βάθος των κατοικιών. Ο ρόλος τους είναι πολύ σπουδαίος τις ζεστές ημέρες. Λόγω του μεγάλου ύψους, ο ανυψούμενος ζεστός αέρας συγκεντρώνεται ψηλά & φεύγει εύκολα από το φεγγίτη της πρόσοψης.

Η θερμοχωρητικότητα των υπόσκαφων σπιτιών είναι θεωρητικά άπειρη. Είναι αυτή της γης. Έτσι η θερμοκρασία των τοιχωμάτων διατηρείται σταθερή γύρω στους 18ºC. Αποτέλεσμα αυτού είναι να διατηρείται χαμηλή & σχεδόν σταθερή η θερμοκρασία στο εσωτερικό των υπόσκαφων σπιτιών. Σ΄ αυτούς τους χώρους, το αίσθημα δροσιάς οφείλεται στην απορρόφηση θερμότητας από τον εσωτερικό αέρα προς τα τοιχώματα της σπηλιάς. Συμβαίνει κάτι ανάλογο δηλαδή , με τις «μπίμτσες» στις ζαγορινές κατοικίες.

Η παρουσία αυξημένης υγρασίας που ενισχύεται λόγω κακού αερισμού, κάνει αυτούς τους χώρους ανθυγιεινούς. Πολλές φορές ένα μέρος του χώρου διημέρευσης είναι κτισμένο έξω από το υπόσκαφο τμήμα του. Αυτό εξαρτάται από την οικονομική δυνατότητα του ιδιοκτήτη.

Οία. Σκίτσα υπόσκαφης κατοικίας(κάτοψη, τομή). Διακρίνεται η προσπάθεια εξοικονόμησης χώρου & ο διαχωριστικός τοίχος .
(Πηγή:Βιβλιοθήκη Ε.Μ.Π.)

Κτιστά σπίτια.

Τα κτιστά σπίτια, τα συναντάμε σε οχυρούς & γραμμικούς οικισμούς. Όπως & τα υποσκαφα σπίτια, έτσι & εδώ τα κτιστά σπίτια είναι στενομέτωπα. Με τη διάταξη αυτή, αντιστηρίζονται με τις μακρινές πλευρές τους, αποκτώντας συνεχεία ως σύνολα & ισχυρή αντίσταση κατά των σεισμικών δονήσεων. Εξαίρεση αποτελούν τα αρχοντικά, τα οποία έχουν τετραγωνική κάτοψη & συχνά είναι ελεύθερα τοποθετημένα στο χώρο.

Η Σαντορίνη, σε αντίθεση με τα Ζαγοροχώρια, δε διέθετε ποτέ ξυλεία και για αυτό η θολοδομία της αποδόθηκε σε μια προσπάθεια εξοικονόμησης δομικής ξυλείας. Σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών, η Σαντορίνη προμηθευόταν ξυλεία από τα άφθονα δάση της Ίου και σε κάποια πρόσφατη περίοδο, από την Κρήτη.

Τυπικές θολωτές κτιστές κατοικίες της Σαντορίνης. Παρατηρούνται δυο τρόποι εξωτερικής επίσκεψης στο θόλο: το αριστερό σπίτι έχει κτιστή σκάλα, ενώ στο δεξί έχουν αφεθεί επίτηδες μερικές πέτρες να εξέχουν της θολοδομίας.
(Πηγή: Μέλισσα)

Η θερμοχωρητικότητα των κτιστών σπιτιών είναι αρκετή λόγω των τοίχων αλλά & λόγω της επαφής του ενός σπιτιού με το άλλο στους σφιχτούς οικισμούς της Σαντορίνης. Λόγω της επαφής αυτής, οι θερμοκρασιακές μεταβολές εξομαλύνονται & το εσωτερικό των κατοικιών βρίσκεται συνήθως στη ζώνη άνεσης.

Το καλοκαίρι που η εξωτερική θερμοκρασία είναι υψηλή, η θερμότητα που δέχεται το κέλυφος της κατασκευής από το περιβάλλον & τους κάτοικους αποθηκεύεται στη δομική μάζα. Το βράδυ που η θερμοκρασία είναι πιο χαμηλή από ότι την ημέρα, η αποθηκευμένη θερμότητα εκπέμπεται στο περιβάλλον & η μάζα αποφορτίζεται. Έτσι είναι έτοιμη να δεχθεί τα οποία θερμικά φορτία ηλιακής ακτινοβολίας της επόμενης ημέρας. [Βασιλειάδης 1955,1979], [Παπαδόπουλος 1978,1979]

Οία. Δύο καπετανόσπιτα πάνω στον κεντρικό δρόμο του οικισμού.
(Πηγή: Μέλισσα)

ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Πηγή κειμένων και φωτογραφιών από το δικτυακό τόπο http://www.buildings.gr/ergasia/ergasia10.htm
Ευχαριστούμε